Ενα διαρκές έγκλημα με πολλούς θύτες

Στην Αίγυπτο παιδιά πεθαίνουν ψάχνοντας αρχαιολογικούς θησαυρούς. Οι συμμορίες χρησιμοποιούν τα μικρόσωμα και ευλύγιστα κορμιά τους για να κατεβαίνουν σε επικίνδυνα αμμώδη φρεάτια, χωρίς προστασία, με αποτέλεσμα να καταπλακώνονται από την άμμο. Μόνο σε ένα χωριό νότια του Καΐρου, μέσα σε έναν χρόνο, μετά το 2011 έχασαν τη ζωή τους 11 παιδιά.

Στη Συρία, η λεηλασία αρχαιολογικών τόπων κλιμακώνεται με γεωμετρική πρόοδο. Σε δορυφορική εικόνα του 2011 ο ελληνιστικός χώρος της Απάμειας (ένας από τους πέντε κατεστραμμένους αρχαιολογικούς τόπους της UNESCO) δείχνει λείος και επίπεδος. Το 2012 η ίδια εικόνα μοιάζει με ελβετικό τυρί. Είναι γεμάτος τρύπες από τις παράνομες ανασκαφές.

Δύο ταινίες του 21ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης (1-10 Μαρτίου), τα «Λάφυρα» των Τόρκελ Χάνταρσον και Ορν Μαρίνο Ανταρσον (Ισλανδία-Ελλάδα, 2018) και ο «Απόλλωνας της Γάζας», του Νικολά Βαντιμόφ (Καναδάς-Ελβετία, 2018) επιχειρούν να αναδείξουν το μέγεθος της αρπαγής αρχαιοτήτων και τις ανεξέλεγκτες διαστάσεις της ιδιαίτερα στη Μέση Ανατολή.

Στα μουσεία της Δύσης

Τα «Λάφυρα» κάνουν την αναδρομή: αρπαγές των νικηφόρων στρατών, ανασκαφές της Δύσης σε αποικιοκρατικές χώρες, μοίρασμα πολύτιμων ευρημάτων με τα οποία εμπλούτισαν τις συλλογές τους συλλέκτες και μουσεία προσελκύοντας σήμερα εκατομμύρια επισκέπτες (Βρετανικό: 5.900.000, Λούβρο: 8.100.000, Μητροπολιτικό Νέας Υόρκης: 6.700.000), υποθέσεις επαναπατρισμού – άλλες έχουν λυθεί επιτυχώς, άλλες αποτελούν θέμα διαμάχης εδώ και αιώνες.

Το 1971 οι Ισλανδοί γιόρταζαν τον επαναπατρισμό από τη Δανία δύο χειρογράφων της πολιτιστικής τους κληρονομιάς έπειτα από δεκαετίες διεκδικήσεων (1944-1971). Λίγα χρόνια αργότερα το Εθνικό Μουσείο της Δανίας στην Κοπεγχάγη ξεκινούσε (το 1981) την επιστροφή χιλιάδων αντικειμένων στη Γροιλανδία. Η διαδικασία διήρκεσε δύο δεκαετίες και η «UTIMUT» –γροιλανδική λέξη που σημαίνει επιστροφή– 35.000 αρχαίων αντικειμένων ολοκληρώθηκε το 2001.

Αλλες χώρες ακολούθησαν τον δρόμο της Δικαιοσύνης. Το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης στη Νέα Υόρκη έχει χάσει σημαντικές αγωγές από τις κυβερνήσεις της Τουρκίας και της Ιταλίας, με αποτέλεσμα την επιστροφή έργων, αξίας εκατοντάδων εκατομμυρίων δολαρίων.

Το αίτημα του επαναπατρισμού των γλυπτών του Παρθενώνα προβάλλεται στο ντοκιμαντέρ ως μια ιδιαίτερη περίπτωση αρπαγής. Επί της οθόνης, τα επιχειρήματα των δύο πλευρών δεν είναι άγνωστα. «Υπάρχει νομική βάση για τη μη επιστροφή των Μαρμάρων», υποστηρίζει η Χάνα Μπούτον από το Βρετανικό Μουσείο. «Η διοίκηση του Μουσείου ενεργεί βάσει του νόμου περί Βρετανικού Μουσείου που τροποποιήθηκε το 1963 και αναφέρει πως δεν μπορεί να επιστρέψει κανένα αντικείμενο από τη συλλογή του. Ιδεολογικά το Μουσείο και οι έφοροί του είναι ταγμένοι στην ιδέα της αξίας της παγκόσμιας συλλογής του που αφηγείται την ιστορία της ανθρωπότητας. Τα γλυπτά του Παρθενώνα είναι σημαντικό τμήμα αυτής της αποστολής».

«Η αρπαγή των μαρμάρων από τον Ελγιν είχε χαρακτηριστεί διεθνώς μια παράνομη πράξη. Στα πολιτιστικά αγαθά μείζονος σημασίας, όπως είναι ο Παρθενώνας-παγκόσμιο σύμβολο, δεν υπάρχει η έννοια της ιδιοκτησίας. Είναι, σύμφωνα με τον νομικό όρο “εκτός συναλλαγής (extra comercium)”», αντιτείνει ο δικηγόρος του ιδρύματος «Μελίνα Μερκούρη» Χριστόφορος Αργυρόπουλος.

Οι Αιγύπτιοι δεν ζήτησαν επισήμως τον επαναπατρισμό της Νεφερτίτης. Οι συζητήσεις, ωστόσο, στην επιστημονική και καλλιτεχνική κοινότητα, έστω για προσωρινή επιστροφή της προτομής –σύμβολο και είδωλο των Αιγύπτιων γυναικών– είναι έντονες. Πριν από δύο χρόνια οι καλλιτέχνες Γιαν Νικολάι Νέλες και Νόρα Αλ Μπράντι δημιούργησαν αντίγραφο –τρισδιάστατη απεικόνιση της Νεφερτίτης– σκανάροντας κρυφά την καλά φρουρούμενη προτομή στο μουσείο του Βερολίνου. Οι καλλιτέχνες ταξίδεψαν στην Αίγυπτο όπου έθαψαν το αντίγραφο στην έρημο ως μια πράξη καλλιτεχνικού επαναπατρισμού. Την ίδια στιγμή, αντίγραφα της Νεφερτίτης που δημιουργήθηκαν από το Ιδρυμα Πρωσικής Πολιτιστικής Κληρονομιάς, πωλούνται έναντι 8.900 ευρώ.

Στις λεηλασίες και αρπαγές από τοπικές ή διεθνείς μαφίες που δρούσαν στο παρελθόν, προστέθηκαν και οι παράνομες ανασκαφές ντόπιων κατοίκων για λόγους επιβίωσης. Με τη δράση του ISIS εξελίχθηκε σε επίπεδο βιομηχανίας. «Από το Ιράκ μετά την εισβολή των ΗΠΑ, ξέρουμε ότι έφευγαν φορτηγά με αρχαιότητες. Οι ιρακινές αρχές κατηγορούσαν το Αμπου Ντάμπι ότι πλούτισε τις συλλογές του μουσείου του με λαθραία αντικείμενα από το Ιράκ», λέει ο δρ Χέρμαν Πάρτζινγκερ, πρόεδρος του Ιδρύματος Πρωσικής Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

«Στην Αίγυπτο», μας πληροφορεί η Αιγύπτια αρχαιολόγος δρ Μόνικα Χάνα, «τον Ιανουάριο του 2011 απροστάτευτοι αρχαιολογικοί χώροι ήταν μια πηγή εισοδήματος». Ακόμα και στη Νεκρόπολη της Μέμφιδας, σε ένα χωριό κοντά στο Αμπουσίρ, ολόκληρες οικογένειες συμμετείχαν στις λεηλασίες. Οι γυναίκες μαγείρευαν για να ταΐζουν τους άνδρες που έσκαβαν αδιάκοπα καταστρέφοντας τα ιστορικά δεδομένα αρχαιολογικών χωρών.

«Πρέπει να δούμε τη λεηλασία όπως τα ματωμένα διαμάντια», επισημαίνει η αιγυπτιολόγος. «Με τον ίδιο τρόπο χρησιμοποιούνται σήμερα για τη χρηματοδότηση συγκρούσεων. Οι δυτικοί πρέπει να κατανοήσουν πως, όταν αγοράζουν έναν σκαραβαίο ή ένα αγαλματίδιο ουσάμπτι, πληρώνουν ενδεχομένως τον θάνατο ενός παιδιού.

Δεν σώζουν ένα αντικείμενο, αλλά χρηματοδοτούν έναν τρομοκράτη».

Ο Απόλλωνας της Γάζας

Στη Λωρίδα της Γάζας, το καλοκαίρι του 2013, ένα ολόσωμο άγαλμα του Απόλλωνα, ηλικίας 2.500 ετών(;) και βάρους 300(;) κιλών, μπλέχτηκε στα δίχτυα ενός ψαρά. Λίγες μέρες αργότερα εξαφανίστηκε μυστηριωδώς. Αναζητείται επί πέντε χρόνια. Στο διάστημα αυτό ευφάνταστα σενάρια κυκλοφορούν τόσο για τη γνησιότητά του όσο και για την τύχη του.

Είναι θαμμένος σε μυστική κρυψώνα; Είναι θύμα ένοπλων φονταμενταλιστών ή ανεκτίμητο εμπόρευμα στα χέρια αρχαιοκαπήλων; Είναι ρωμαϊκής ή ελληνιστικής εποχής; Είναι γνήσιο ή πιστό αντίγραφο;

Καθώς το άγαλμα δεν φέρει τη διάβρωση της θάλασσας, κάποιοι πιστεύουν ότι είναι εύρημα παράνομης ανασκαφής βεδουίνων στην Αίγυπτο.

Κάποιοι εκτιμούν ότι οι λεωφόροι για να πωληθεί έχουν μπλοκαριστεί από την UNESCO και το έθαψαν ξανά για να το εμφανίσουν έπειτα από λίγα χρόνια. Κάποιοι μιλούν για αποτυχημένες απόπειρες διαπραγματεύσεων των αγοραστών, άλλοι ότι χάθηκε για πάντα.

Αντιφατικές πληροφορίες

Οι πρωταγωνιστές που το είδαν πριν εξαφανιστεί υπό μυστηριώδεις συνθήκες, ή είχαν ακούσει γι’ αυτό, δεν διαλύουν την ομίχλη. Ο νεαρός ψαράς που το ανέσυρε με φίλους του ισχυρίζεται ότι το παρέδωσε σε έναν θείο του χρυσοχόο για να διαπιστώσουν αν ήταν χρυσάφι.

Η Παλαιστίνια εκπρόσωπος του υπουργείου Αρχαιοτήτων που πήγε να το παραλάβει, ομολογεί ότι πρόλαβε μόνο να το φωτογραφίσει. Ο χρυσοχόος που το κρατούσε στο εργαστήριό του επί τρεις μήνες, αρνήθηκε να το παραδώσει.

«Το έκρυβα σχεδόν ένα μήνα, όταν ήρθαν από την κυβέρνηση για να το παραλάβουν. “Θέλουμε το άγαλμα που κρύβετε”, μου είπαν. Και απλά το πήραν», αναφέρει ο χρυσοχόος.

«Στις φήμες υπάρχουν αλήθειες», λέει ένας Παλαιστίνιος. Μια αλήθεια είναι η εικόνα με τις άθλιες συνθήκες του αρχαιολογικού Μουσείου της Γάζας όπου βρίσκονται στοιβαγμένα σπαράγματα της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Η περιπέτεια του αγάλματος στην ταινία αντικατοπτρίζει την περιπέτεια ενός λαού. Ο σκηνοθέτης βυθίζει τον θεατή στην πολύπαθη ζώνη, σε έναν λαό που αρπάζεται από έναν εθνικό θησαυρό για να αναπτερώσει το ηθικό του.

«Ο Απόλλων», επισημαίνει ο σκηνοθέτης, «ήταν ο μετεωρίτης που φώτισε για μια στιγμή τη Γάζα, ένα θεόσταλτο δώρο στους Παλαιστίνιους που απεγνωσμένα χρειάζονται ελπίδα και αναγνώριση!».

Πηγή: www.kathimerini.gr

Κείμενο : Γιώτα Μυρτσιώτη